၁၁ နိုင်ငံမြောက် အာဆီယံအဖွဲ့ဝင်ဖြစ်လာနိုင်သည့် တီမောလက်စ်တေနိုင်ငံ၏ ရွေးကောက်ပွဲအခြေအနေနှင့် သမိုင်းကြောင်းဆိုင်ရာများ

 

နိဒါန်း

၂၀၂၃ ခုနှစ်၊ မေလ ၂၁ ရက်က ပြုလုပ်ခဲ့သည့် တီမောလက်စ်တေနိုင်ငံ ရွေးကောက်ပွဲအခြေအနေများ၊ အနိုင်ရရှိခဲ့သည့် ဝန်ကြီးချုပ်ဟောင်း ရှာနာနာဂတ်မာအို (Xanana Gusmao)၏ နိုင်ငံရေးလှုပ်ရှားမှုများ၊ တီမောလက်စ်တေနိုင်ငံ၏ သမိုင်းကြောင်း များနှင့် ၎င်းတို့ရင်ဆိုင်ခဲ့ရသည့် စိန်ခေါ်မှုများနှင့်ပတ်သက်၍ သုံးသပ်ဖော်ပြပေးပါမည်။

ဖော်ပြချက်

တီမောလက်စ်တေနိုင်ငံတွင် ၂၀၂၃ ခုနှစ်၊ မေလ ၂၁ ရက်နေ့၌ ကျင်းပပြုလုပ် ခဲ့သည့် ရွေးကောက်ပွဲတွင် ဝန်ကြီးချုပ်ဟောင်း ရှာနာနာဂတ်မာအို(Xanana Gusmao) ဦးဆောင်သည့် National Congress of the Reconstruction of Timor-Leste (CNRT) ပါတီက အနိုင်ရရှိခဲ့ပါသည်။ ရွေးကောက်ပွဲရလဒ်များကို အမျိုးသားရွေးကောက်ပွဲ ကော်မရှင်က တရားဝင်ထုတ်ပြန်ကြေညာခဲ့ခြင်းဖြစ်ပြီး CNRT ပါတီသည် မဲအရေအတွက် ၄၁ ရာခိုင်နှုန်းဖြင့် အမျိုးသားလွှတ်တော်၌ ကိုယ်စားလှယ်နေရာ ၆၅ နေရာတွင် ၃၁ နေရာအနိုင်ရရှိခဲ့ပါသည်။ ရွေးကောက်ပွဲတွင် မဲအပြတ်အသတ်အနိုင်ရရှိရန် ၃၃ နေရာ လိုအပ်သော်လည်း ရလဒ်များအရ ရှာနာနာဂတ်မာအို အနေဖြင့် အခြားပါတီများနှင့် ညွန့်ပေါင်းအစိုးရတစ်ရပ်ဖွဲ့စည်းနိုင်ဖွယ်ရှိသည်ဟု ဖော်ပြထားပါသည်။

အသက် ၇၆ နှစ်ရှိပြီဖြစ်သည့် ရှာနာနာဂတ်မာအိုသည် တီမောလက်စ်တေ နိုင်ငံကို အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ၏အုပ်ချုပ်မှုအောက်မှ လွတ်လပ်ရေးရရှိရန် ကြိုးပမ်းခဲ့သူဖြစ်ပြီး ၂၀၀၂ ခုနှစ်မှ ၂၀၀၇ ခုနှစ်အထိ နိုင်ငံတော်သမ္မတတာဝန်ကို ထမ်းဆောင်ခဲ့ပါသည်။ ထို့ပြင် ဝန်ကြီးချုပ်အဖြစ် ၂၀၀၇ ခုနှစ်မှ ၂၀၁၅ ခုနှစ်အထိ ဆက်လက်ထမ်းဆောင်ခဲ့သည်။ CNRT ပါတီကိုယ်စားပြု လွှတ်တော်ကိုယ်စားလှယ်လောင်းအဖြစ် ငြိမ်းချမ်းရေး နိုဘယ်လ်ဆုရှင် ဂျိုးစ်ရာမို့စ်ဟော်တာ(Jose Ramos-Horta) ပါဝင်လာခြင်းသည်လည်း CNRT ပါတီအတွက် အောင်မြင်မှုတစ်ခု ဖြစ်လာခဲ့ပါသည်။ ရွေးကောက်ပွဲ၌ စုစုပေါင်း ၁၇ ပါတီ ဝင်ရောက်ယှဉ်ပြိုင်ခဲ့ကြရာ လက်ရှိအာဏာရပါတီဖြစ်သည့် Fretilin ပါတီသည် မဲ ၂၅ ရာခိုင်နှုန်းဖြင့် လွှတ်တော်ကိုယ်စားလှယ်နေရာ ၁၉ နေရာသာ ရရှိခဲ့ပြီး Democratic Party သည် ၆ နေရာ၊ စိုက်ပျိုးရေးကဏ္ဍကို အခြေခံသည့် Khunto Party သည် ၅ နေရာနှင့် People’s Liberation Party က ၄ နေရာ အသီသီးအနိုင်ရရှိခဲ့ကြပါသည်။

ဝန်ကြီးချုပ်ဟောင်း ရှာနာနာဂတ်မာအိုကမူ ၎င်းပါတီအနိုင်ရရှိမှုအပေါ် ဝမ်းသာ ဂုဏ်ယူနေပြီး ၎င်းတို့အနေဖြင့် ပြည်သူများ၏ စိုးရိမ်ပူပန်မှုများကို ဖြေရှင်းဆောင်ရွက် သွားမည်ဟုဆိုသည်။ လွန်ခဲ့သည့် ၆ နှစ်ခန့်ကတည်းက အကောင်အထည်ဖော်ဆောင်လျက် ရှိသည့် မဟာဗျူဟာမြောက်ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရေး အစီအစဉ်ကို လုပ်ဆောင်သွားမည်ဟုလည်းပြောကြားခဲ့သည်။ ထို့ပြင် ၎င်းသည် Greater Sunrise ရေနံနှင့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ စီမံကိန်း ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရေးကိုလည်း အလေးထားလုပ်ဆောင်သွားမည်ဖြစ်ကြောင်းနှင့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ကုဗပေထရီလီယံနှင့်ချီ၍ တူးဖော်နိုင်ရန်ရည်ရွယ်ထားသည်ဟုဆိုသည်။ ၎င်းဓာတ်ငွေ့ များသည် ပြည်တွင်းသို့ ပြန်လည်ရောင်းချရာတွင် အခွန် ၇၀ ရာခိုင်နှုန်းရရှိနိုင်ပြီး ဩစတြေးလျနိုင်ငံသို့ သွယ်တန်းရောင်းချမည်ဆိုပါက အခွန်၏ ၈၀ ရာခိုင်နှုန်းကို ရရှိမည်ဖြစ်ပါသည်။ ထို့ပြင် ရှာနာနာဂတ်မာအိုသည် နိုင်ငံကိုယ်စားပြုအလံ၊ သမ္မတ၊ အစိုးရနှင့် လွှတ်တော်ရှိနေခြင်းဖြင့် လွတ်လပ်သည့် နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံဟု မခေါ်ဆိုနိုင်သေးဘဲ စီးပွားရေးမှတစ်ဆင့် လွတ်လပ်မှုကို ပြည်သူလူထုမှ အကျိုးခံစား စေရမည်ဟု ဆိုပါသည်။

တီမောလက်စ်တေနိုင်ငံ၏ ဖွဲ့စည်းပုံအရ ဝန်ကြီးချုပ်သည် အစိုးရ၏ အကြီးအကဲ ဖြစ်ပြီး သမ္မတထက် ဥပဒေပြုရေးအာဏာပိုမိုရရှိပါသည်။ အာဏာရပါတီ Fretilin နှင့် အတိုက်အခံပါတီ CNRT တို့သည် ၂၀၁၈ ခုနှစ်ကတည်းက ပြည်တွင်း နိုင်ငံရေး ပြဿနာရပ်များနှင့် ပတ်သက်၍ အချင်းချင်းပြစ်တင်လျက်ရှိပြီး ၂၀၂၀ ပြည့်နှစ်တွင် ကြီးမားသည့် ဘဏ္ဍာရေးပြဿနာရပ်များကြောင့် ဝန်ကြီးချုပ် တာအာမာတန်ရှုခ် (Taur Matan Ruak) နုတ်ထွက်ခဲ့ရပါသည်။

တီမောလက်စ်တေနိုင်ငံသည် ပေါ်တူဂီတို့၏ ကိုလိုနီပြုခံခဲ့ရပြီး အင်ဒိုနီးရှား နိုင်ငံ၏ သိမ်းပိုက်ခြင်းကိုလည်း ၂၅ နှစ်ခန့်ခံခဲ့ရပါသည်။ ထို့နောက် ၁၉၉၉ ခုနှစ်တွင် ကုလသမဂ္ဂကပြုလုပ်သည့် လူထုဆန္ဒခံယူပွဲ(United Nations-sponsored referendum) အရ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံက တီမောနယ်မြေအား လက်လွှတ်ပေးပြီး အင်ဒိုနီးရှားစစ်တပ်သည် တီမောကျွန်းအရှေ့ပိုင်းဒေသအား အလုံးစုံပျက်သုဉ်းရေးမူဝါဒဖြင့် ဖျက်ဆီးခဲ့သည်ဟု ဆိုသည်။ တီမောလက်စ်တေနိုင်ငံ၏ ဒီမိုကရေစီအကူးအပြောင်းသည်လည်း ခက်ခဲပင်ပန်းခဲ့ပြီး အစိုးရများအနေဖြင့် ဆင်းရဲမွဲတေမှုများ၊ အလုပ်လက်မဲ့များနှင့် အကျင့်ပျက်ခြစားမှု များကို ရင်ဆိုင်ဖြေရှင်းခဲ့ကြကြောင်း၊ နိုင်ငံအတွင်း လွတ်လပ်ရေးတိုက်ခိုက်မှုများနှင့် နိုင်ငံရေးဂိုဏ်းကွဲမှုများသည် အကြမ်းဖက်မှုများ ပေါ်ပေါက်လာစေခဲ့ပါသည်။နိုင်ငံ၏ အဓိကစီးပွားရေးမှာ လျော့နည်းလျက်ရှိသည့် ရေနံအခွန်တစ်ခုတည်းသာဖြစ်ခဲ့သည်။လက်ရှိတွင် အာဆီယံအဖွဲ့သည် တီမောလက်စ်တေနိုင်ငံကို ၁၁ နိုင်ငံမြောက် အဖွဲ့ဝင်အဖြစ် လက်ခံနိုင်ရန် စဉ်းစားသုံးသပ်လျက်ရှိပြီး လေ့လာစောင့်ကြည့်သည့်နိုင်ငံအဖြစ် သတ်မှတ် ခဲ့ပါသည်။ ထို့ပြင် အမေရိကန်နိုင်ငံသည် တီမောလက်စ်တေနိုင်ငံ၌ ကျင်းပခဲ့သည့် ရွေးကောက်ပွဲနှင့်ပတ်သက်၍ ချီးကျူးပြောဆိုခဲ့သည်ဟု ဖော်ပြထားပါသည်။

တွေ့ရှိသုံးသပ်ချက်

ဆောင်းပါးတွင် အာဆီယံ၏ ၁၁ နိုင်ငံမြောက်အဖွဲ့ဝင်ဖြစ်လာနိုင်သည့် တီမောလက်စ်တေနိုင်ငံသမိုင်းကြောင်းနှင့် ရင်ဆိုင်ခဲ့ရသည့်အခက်အခဲတစ်ချို့ကို ဖော်ပြပြီး ရွေးကောက်ပွဲရလဒ်၊ ရွေးကောက်ပွဲတွင် အနိုင်ရရှိသော ပါတီခေါင်းဆောင်၏ မူဝါဒအချို့နှင့် လက်ရှိနိုင်ငံရေးအခြေအနေအား ရေးသားထားထားပါသည်။ တီမောလက်စ်တေနိုင်ငံသည် ၁၉၉၉ ခုနှစ်တွင် အင်ဒိုနီးရှား နိုင်ငံ၏ အုပ်ချုပ်မှုအောက်မှ ကုလသမဂ္ဂ၏ လူထုဆန္ဒခံယူပွဲမှတစ်ဆင့် လွတ်လပ်ရေး ရရှိခဲ့သော်လည်း လွတ်လပ်ရေးတိုက်ပွဲအတွင်း အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံမှ ခွဲထွက်မှုကို အကြမ်းဖက် နှိမ်နင်းခံခဲ့ရမှု၊ နိုင်ငံဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရေးအတွက် အရေးပါသော အဓိကစီးပွားရေး လုပ်ငန်းများမရှိမှု၊ နိုင်ငံအတွင်း ပါတီကြီးနှစ်ခုအကြား ထိပ်တိုက်တွေ့ဆုံခဲ့ခြင်းများ မကြာခဏဖြစ်ပေါ်ခဲ့မှုနှင့် ပြည်ပမှဝင်ရောက်စွက်ဖက်ခြင်းများရှိခဲ့မှုတို့ကြောင့် နိုင်ငံရေး၊စီးပွားရေးအရ တည်ငြိမ်မှုအားနည်းနေဆဲဖြစ်ပါသည်။

တီမောလက်စ်တေနိုင်ငံသည် အာဆီယံနိုင်ငံအဖွဲ့ဝင်အဖြစ်ဝင်ရောက်ရန် ကြိုးပမ်း နေသော်လည်း အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံမှ ခွဲထွက်ခဲ့သည့်နိုင်ငံဖြစ်ခြင်း၊ ဆင်းရဲနွမ်းပါးသည့် စီးပွားရေး အခြေအနေကြောင့် အာဆီယံနိုင်ငံအချို့မှ ထောက်ခံရန်လက်တွန့်ခဲ့ခြင်း၊ အာဆီယံအဖွဲ့ အတွင်းဝင်ရောက်ရန် အာဆီယံအဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံအားလုံးမှ သဘောတူထောက်ခံရန် လိုအပ်ခြင်း တို့ကြောင့် အဖွဲ့ဝင်ဖြစ်ရေး ကြန့်ကြာနေသည်ဟု သုံးသပ်ရပါသည်။ သို့ရာတွင် အနှေးနှင့်အမြန် အာဆီယံအဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံအဖြစ် မကြာမီပါဝင်လာနိုင်ဖွယ်ရှိနေပါသည်။ တီမောလက်စ်တေ နိုင်ငံသည် အမေရိကန်နိုင်ငံအပါအဝင် အနောက်အုပ်စုဝင်နိုင်ငံများ၏ ကူညီထောက်ပံ့မှု များကို လက်ခံနေရသောကြောင့် ၎င်းတို့၏ နိုင်ငံရေးအမြင် လွှမ်းမိုးမှုခံနေရသည့် အနေအထားတွင်ရှိနေပါသည်။ ယခုရွေးကောက်ပွဲအနိုင်ရသောပါတီတွင် ငြိမ်းချမ်းရေးနိုဘယ်လ်ဆုရှင် ဂျိုးစ်ရာမို့စ်ဟော်တာ ပါဝင်နေပြီး လက်ရှိမြန်မာ့အရေးနှင့်ပတ်သက်၍ ပြစ်တင်မှုအချို့ ထုတ်ဖော်ပြောကြားထားခဲ့ခြင်းတို့ကြောင့် ၎င်းနိုင်ငံ၏ နိုင်ငံရေးဘက်ရပ်တည်မှုကို မှန်းဆနိုင်ပါသည်။ အနိုင်ရအတိုက်အခံပါတီမှ ဝန်ကြီးချုပ်ဟောင်း ရှာနာနာဂတ်မာအိုပြောကြားသည့် “နိုင်ငံကိုယ်စားပြုအလံ၊ သမ္မတ၊ အစိုးရနှင့် လွှတ်တော်ရှိနေရုံမျှဖြင့် လွတ်လပ်သည့် နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံဟု မခေါ်ဆိုနိုင်” ဟူသည့် စကားရပ်ကတော့ မှတ်သားဖွယ်ရာဖြစ်ပါကြောင်း သုံးသပ်ဖော်ပြလိုက်ရပါသည်။

Myanmar Aspect

31060123